Tehran bütün gücü ilə Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasına qarşı çıxır
Yeni dünyanın yeni tranzit dəhlizləri üzərindən bir-birinə bağlanacağı və bunun uğrunda mübarizənin getdiyi çoxdan bilinən reallıqdır. Çünki rəqabət hər kəsin gözü qarşısında gedir. Sözsüz ki, bu mənada Azərbaycan-Türkiyə tandeminin layihəsi olan Zəngəzur dəhlizinin qarşısına sədd kimi çəkilməyə çalışılan İran-Ermənistan ideyası olan “Dünyanın kəsişdiyi yer” layihəsini qeyd etmək yerinə düşər. Daha doğrusu, mahiyyəti İranın Azərbaycan-Türkiyə birliyinin önünü kəsmək üçün ortaya atdığı ideya olan fars-erməni tandemi daha çox önə çıxır...
Beləliklə, İranın fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Mehdi Sobhani 6 fevral 2024-cü il tarixində İrəvanda keçirdiyi mətbuat konfransında İran mallarının Azərbaycandan keçən tranzitlə müqayisədə, guya, Ermənistan ərazisindən daha yüksək sürətlə çatdırılma ideyasını səsləndirib. Sadəcə iki günə.
Tehranın Ermənistan hökumətinin “Dünyanın kəsişməsi” təşəbbüsünü dəstəklədiyini deyən Mehdi Sobhani, İranın Azərbaycandan yox, Ermənistandan keçən marşruta üstünlük verdiyini də bildirib. Onun iddiasına görə, Ermənistan marşrutu Azərbaycandan iki gün qısadır. Amma İran mallarının Azərbaycan və Gürcüstan üzərindən Qara dənizə gedən yükləri qabaqlamaq üçün hansı nəqliyyat növü ilə Ermənistanla İran sərhədindən Gürcüstan sərhədinə qədər “uçacağı” tam aydın deyil.
Artıq İran sərhədindən keçməklə yüklər dəmir yolu ilə Astara şəhəri vasitəsilə Gürcüstanın Qara dəniz limanlarına daşına bilər. Normal logistika təşkilatı ilə bütün səyahət ümumiyyətlə iki gündən az çəkir.

Təbii ki, hələlik dəmir yolunun İran-Azərbaycan sərhədindən keçməsi və İranın dəmir yolu sistemi ilə əlaqəsi problemi qalacaq. İran heç vaxt Rəşt-Astara dəmir yolu hissəsinin tikintisini başa çatdırmayacaq. Amma avtomobil yolu ilə də İran sərhədindən Azərbaycan vasitəsilə Gürcüstan sərhədinə keçən yük maşınları Ermənistandan fərqli olaraq, daha rahat magistral yollarla keçir. Xüsusən də İran sərhədindən İrəvana qədər olan yolun Zəngəzurdan keçən hissəsi nəzərə alınsa, burada məhdud imkanlara malik çoxlu çətin dağ hissələri var. Odur ki, bu ərazidə yük maşınları çox yavaş hərəkət etməlidir.
Bununla belə, burada xatırlamaq lazımdır ki, İranın Yəməndəki rıçaqları olan husilər beynəlxalq gəmi daşımaçılığında əlaqələrdə elə peşəkarlıq nümayiş etdirdilər ki, Qırmızı dənizdə beynəlxalq gəmiçilikdə problemlər yaranıb. Və “sanki sifarişlə” husilərin Qırmızı dənizdə gəmilərə hücumlarının başlamasından sonra (İranın köməyi olmadan bu qədər uğurlu ola bilməzdi) Hindistandan İran vasitəsilə malların tranzitinə maraq yarandı. İran isə bu tranziti böyük həcmlərə qətiyyən hazır olmayan “sınıq-salxaq” yolları ilə Ermənistandan keçən marşruta “sürüməyə” çalışırlar.
Burada bir haşiyə çıxaraq qeyd edə bilərik ki, husilər Misiri birinci mərhələyə gətirdilər. Belə ki, Qahirə İraq ilə İordaniya arasında ticarət xəttinin ilk mərhələsini açdı. Misirin “Shafaq News” saytı xəbər verir ki, Qırmızı dənizdə Yəmən husilərinin artan təhlükəsi fonunda Misirin nəqliyyat naziri Misir, İraq və İordaniya arasında ticarət xəttinin birinci mərhələsinin işə salındığını elan edib. Layihənin icrasına müxtəlif nəqliyyat növlərini əhatə edən 7 logistik dəhliz daxildir.
Hazırda 500 kilometrlik dəmir yolu qovşağının daxil olduğu ikinci mərhələnin işə salınması istiqamətində işlər aparılır. Marşrutlar Körfəz ölkələri, İraq və İordaniyadan Avropa və ABŞ-a doğru nəqliyyat axınını artıracaq. İsrailin Qəzza ilə Misir arasında yerləşən Filadelfiya dəhlizini zəbt edə bilməməsi üçün Misir ordusu yüksək döyüş hazırlığına gətirilib və Rəfah məntəqəsinə hücumların qarşısını almaqdan ötrü Sinay yarımadasından şimal-şərq istiqamətində hava hücumundan müdafiə vasitələri və ordu toplanıb.
Beləliklə, qayıdaq İrana. “İran Ermənistandan keçən nəqliyyat marşrutunu Qara dənizə ən yaxşı yol hesab edir, Ermənistan tərəfi üçün isə İrandan Fars körfəzinə gedən marşruta üstünlük verilir”, - deyə Mehdi Sobhani açıq şəkildə bildirir. Əlavə edir ki, Ermənistan marşrutunun cəlbediciliyini artırmaq üçün tariflər aşağı salınmalı və yeni yollar çəkilməlidir.
Sobhani bununla diqqəti cəlb edərək, bu nəqliyyat layihəsinin həyata keçirilməsində infrastrukturun inkişaf etdirilməsini əsas vəzifə adlandırıb. Onun sözlərinə görə, Ermənistanın Gürcüstanla şimal sərhədinə yol çəkilib, lakin cənuba gedən yolda, İran istiqamətində hələ çox iş görülməlidir.
Mehdi Sobhaninin sözlərinə görə, İran Ermənistan üçün cənuba, o cümlədən Hind okeanındakı “Çabahar” limanına gedən ən yaxşı yoldur. “Əsas iqtisadi vəzifə yük daşımalarını təmin etmək və iki ölkə arasında münasibətləri sadələşdirmək üçün infrastrukturu inkişaf etdirməkdir”, - deyə diplomat Ermənistanın cənubunda bu istiqamətdə aparılan işlərə işarə edib. Xüsusilə, o, Ermənistanda Şimal-Cənub magistralının ən cənub hissəsinin, İranla həmsərhəd məntəqədən Qafan şəhərinə (32 km) tikintisi çərçivəsində sazişin imzalanmasını xatırladıb. Mehdi Sobhani onu da bildirib ki, fevralın sonuna qədər tərəflər bu layihənin həyata keçirilməsi üçün əməli addımlar atacaqlar.
Əslində, İranın Ermənistandakı səfiri husilərin Qırmızı dənizdə törətdikləri iğtişaşlar ucbatından buradan keçən marşruta yönəlmədən, diqqəti ənənəvi İran-Azərbaycan-Gürcüstan-Qara dəniz marşrutuna yox, təkcə Ermənistanın deyil, həm də Hindistandan İran-Ermənistan-Gürcüstan və Qara dəniz vasitəsilə Avropaya beynəlxalq tranzit perspektivlərinə çəkir.
İran Ermənistan ərazisindəki yollara təcili investisiya yatırmağa razıdır. Amma İrana Qara dənizə tranzit üçün birbaşa dəmir yolu çıxışı verən logistik baxımdan daha sərfəli olan Rəşt-Astara dəmir yolunun tamamlanmasını sürətləndirməkdə maraqlı deyil. Görünür, İran Azərbaycandan tranzit yük göndərmək istəmir. Elə buna görə də, İrəvan Azərbaycana verdiyi Zəngəzur sözündən rahatlıqla kənara çəkilir, həm sülh danışıqlarını, həm də Zəngəzur dəhlizinin açılması üçün boynuna götürdüyü öhdəlikləri “görməməzliyə vurur”.
Sual olunur: İranın Ermənistandakı səfirinin Azərbaycan üzərindən keçən yolun Ermənistandakı yoldan guya “daha ​​uzun iki gün” olduğu haqda dedikləri bir növ “xəbərdarlıq” deyilmi? Husilərin iranlı müvəkkilləri ucbatından Qırmızı dənizdən keçən kommunikasiyalarda problemlər olduğu kimi, Azərbaycandan tranzitlə bağlı problemlər ola bilər. Üstəlik, İranın digər etibarlı qüvvələri – ermən revanşistləri bu problemi yaratmağa sadəcə can atırlar.
Hələlik qüvvələr balansı imkan vermir ki, İran Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat kommunikasiyalarında husilərin nümunəsində “quldurluq tamaşası səhnəyə qoysun”. 44 günlük müharibədə məğlub olan erməni ordusu nisbətən zəif olsa da, özünü bərpa etməyə çalışır, silahlanır. Bu işdə təkcə Fransa deyil, həm də İran Ermənistana Hindistandan silah tranzitini təşkil etməklə ona kömək edir.
Bu arada, Mehdi Sobhani Hindistan silahlarının İran ərazisindən Ermənistana tranzitinin davam edəcəyini açıqlayıb. Sobhani birbaşa bildirib ki, İran Ermənistanın güclənməsinin tərəfdarıdır. Onun sözlərinə görə, məhz qüvvələr balansı regionda sülhün əldə olunmasına töhfə verəcək. “Bu məntiq çərçivəsində İran Ermənistana regional sülh və sabitliyə töhfə verəcək istənilən yardımı göstərməyə hazırdır”, - deyə o qeyd edib.

Qeyd edək ki, İran, Ermənistan və Azərbaycan da daxil olmaqla, bütün tərəflər üçün sərfəli olan başqa bir variant da var. Burada söhbət Azərbaycandan keçərək Ermənistan və Gürcüstan ərazisindən İranla Qara dəniz arasında birbaşa dəmir yolu əlaqəsinin təşkilindən gedir. Hansı ki, SSRİ-nin dağılmasından əvvəl mövcud olan, Naxçıvan bölgəsində İran dəmir yolu ilə birləşdirilən və Zəngəzurdan keçən birbaşa dəmir yolu marşrutu mövcud idi. Amma bu dəmir yolu əlaqəsini bərpa etmək üçün hazırda Zəngəzur dəhlizini açmaq lazımdır.
Fəqət, iş burasındadır ki, İran səfiri Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı ümumilikdə mənfi danışaraq, Tehranın onun açılmasının əleyhinə olduğunu açıq şəkildə bəyan etdi: “İranın bu məsələdə mövqeyi çox aydındır və biz bunu həmişə vurğulamışıq - yollar keçdiyi ölkənin suverenliyi altında olmalıdır. Biz sərhədlərin dəyişdirilməsinin və regionda geosiyasi dəyişikliklərin əleyhinəyik”. Buradan aydın olduğu kimi, İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasını “sərhədlərin dəyişdirilməsi” hesab edəcək. O zaman sual yaranır ki, niyə İran Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin Ermənistan tərəfindən işğalını sərhəd dəyişikliyi kimi qəbul etmirdi?!
Ümumiyyətlə, Mehdi Sobhani mətbuat konfransı ilə təsdiqlədi ki, İran hələ də İrəvandakı revanşistlərə arxalanmaqda davam edir və Cənubi Qafqaz regionunda Şərq-Qərb xətti boyunca, o cümlədən Zəngəzur dəhlizində əsas kommunikasiyaların açılmasının əleyhinədir. Və İranın Qırmızı dənizdəki husi quldurlarının təxribatları səbəbindən gözlənilmədən aktuallaşan Cənub-Şimal dəhlizini qurmağa fəal şəkildə cəhd etməsi də bunun təsdiqidir. Tehranın Ermənistanın himayədarı siyasi xəttini yürütməsi onu deməyə əsas verir ki, İran Avropada Fransanın moderatoru olduğu Vatikan siyasi qütbünün aktiv cinahıdır.
Burada maraqlı bir nüansı da qeyd etmək yerinə düşər. Məsələn, Nikol Paşinyan hökumətinin tərəfdarları “Vardanank” adlı yeni hərəkat yaradıblar və Ali Patriarxın istefasını tələb edərək, ona qarşı aksiya keçirməyə hazırlaşırlar. Erməni apostol kilsəsinə qarşı bu hərəkatın təşəbbüskarı alovlu paşinyançı Andranik Dovlatyandır. Erməni Apostol Kilsəsinin tam adı “Erməni Müqəddəs Apostol Pravoslav Kilsəsi”dir. Adından göründüyü kimi, Rus Pavoslav Kilsəsinə yaxındır.
“2018-ci ildə kilsəyə qarşı analoji hərəkat inqilabdan dərhal sonra “Yeni Ermənistan, yeni patriarx” adı altında yenidən yaradılıb və bu hərəkat yenidən hakimiyyətin tərəfdarlarının təşəbbüsü ilə irəli sürülüb. Anti-Kilsə hərəkatı açıq şəkildə hakimiyyətin ən yüksək eşelonlarından yönəldilir. Bu, bir daha onu göstərir ki, Nikol Paşinyan dövründə kilsə əleyhinə dalğa görünməmiş həddə çatıb”, - deyə “Joxovurd” nəşri yazır.
Mənbələrin məlumatına görə, hərəkatı Ermənistandakı Vatikanın təsir qrupları, o cümlədən siyasi strateq, 2013-cü ildə Ermənistanın Vatikandakı səfiri vəzifəsində də çalışmış Mikael Minasyan dəstəkləyir.
Vatikanın Ermənistanda mühüm məqsədi var - erməni kilsəsinin içindən pravoslav bağlantısını çıxarmaq və tam “həzm-rabedən keçirmək” ki, Rusiyaya dini müstəvidə də bağlılığın kökləri qopsun. Daha dərin məqsəd isə Ermənistanı Vatikanın dayaq nötəsinə çevriməkdir. İranın missiyası isə Vatikanın əsas cinahlarından biri kimi Ermənistanı himayə etməkdir. Kimə qarşı? Əlbəttə, Vatikan-Fransa-İran zəncirində anqlosaks cinahına. Yəni Azərbaycanla Türkiyənin partnyor olduğu Britaniya cinahına qarşı.
Yuxarıda adını qeyd etdiyimiz, Andranik Dovlatyanın təşəbbüsü ilə yeni yaradılmış “Vardanank” adlı hərəkat fevralın sonunda katolikos II Karekinin istefası tələbi ilə aksiyalar keçirməyi planlaşdırıb. Dovlatyan özünü hakimiyyətin fəal tərəfdarı elan edir, Paşinyanı və hakim partiyanı tərifləyən yazılar dərc edir, həmçinin vətəndaşları katolikos əleyhinə aksiyaya qoşulmağa çağırır. Demək olar ki, bununla eyni vaxtda Ermənistan mətbuatında uzun müddət səssiz qalan siyasi strateq, həm də 2013-cü ildə Ermənistanın Vatikandakı səfiri vəzifəsində çalışmış Mikael Minasyanın məqaləsi dərc olunub. Bu məqalə Ermənistandakı vəziyyəti Maydanda yarışan zirvələr dövrü ilə müqayisə edir və müasir sivil xalqların (ermənilər də daxil olmaqla) artıq heç də xalq deyil, bir-birindən fərqli fərdlərdən ibarət bəzi tamamilə müdafiəsiz cəmiyyətlər olduğunu bildirir.
Mikael iddia edir ki, müasir texnologiyalar və İnternet hər kəsin düşüncələrini, sözlərini və hərəkətlərini izləməyə və şəxsiyyəti istənilən istiqamətdə - məsələn, rusların keçmiş "qardaşları" - ukraynalılar kimi yenidən formatlamağa imkan verir. Məqaləni oxuyandan sonra aydın təəssürat yaranır - Papa Fransisk Minasyanın dili ilə danışır: Vatikan erməni xalqı üçün qərar anının yetişdiyini deyir və çox ultimatum tələblər irəli sürür.
Ermənistanın Dövlət Gəlirləri Komitəsinin məlumatına görə, 2022-ci ilin 12 ayı ərzində kazinolarda 52 milyard 777 milyon dram, onlayn qumar platformalarında isə 5 trilyon 774 milyard dram məbləğində mərclər qoyulub. Bir sıra ekspertlər bu məbləğin ÜDM-in təxminən 30%-ni təşkil etdiyini vurğulayırlar. Vatikanın dünyanın ən böyük nağd pul operatoru olduğunu xatırlasaq, bu məlumat xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlayn mərc oyunları, demək olar ki, hökumətyönlü strukturların nəzarəti altında olan bir platforma vasitəsilə baş verir. Bu, ölkəyə nağd pul gətirməyin - Maydanlara diplomatik təyyarələrlə dollar gətirildiyi Ukraynadan fərqli olaraq - “qara pullar”ın yuyulmasının ən optimal yollarından biri budur. 
Sonda mövzumuza aidiyyəti olmasa da, haşiyə olaraq ABŞ, Çin və Afrikanın maraqlı siyasi gedişini də diqqətinizə çatdırmaqda yarar var. Ən azı tranzit dəhlizlərinin yeni dünyada hansı əhəmiyyətə malik olduğunu vurğulamaq baxımından. Belə ki, ABŞ Çinin Afrikadakı təsirinə qarşı çıxmaq üçün “Bir kəmər və yol” strategiyasını özünə nümunə götürür. Belə ki, Vaşinqton Anqolada dəmir yolunun yenidən qurulmasına 1 milyard dollar ayırmağı planlaşdırır. ABŞ-ın Afrikada onilliklər ərzində ilk böyük layihəsi olan “Lobito Atlantik Dəmiryolu” minerallarla zəngin Zambiya və Konqo Demokratik Respublikası vasitəsilə 1300 km uzanacaq və qonşu Anqolada Atlantik okeanı Lobito limanına logistik dəhliz yaradacaq.
Vaşinqton, həmçinin, Anqola və Zambiya arasında 800 km-lik yeni dəmir yolu xəttinin tikintisi üçün Aİ ilə işləyir. ABŞ və Avropa dünyanın ən böyük kobalt istehsalçısı olan DRC-dən akkumulyator metalı istehsalında pay istəyir. Zambiya mis və kobaltla da zəngindir. Bu mineralların əksəriyyəti Çinə ixrac olunur. Beləliklə, ABŞ və Çinin əsas rqabət meydançalarından biri də Afrikadır. Odur ki, növbəti böyük döyüş Arktikada planlanır. İsveçi NATO-ya almağın əsas səbəbi də bu idi. Hər halda, bu məlumat da beyinlər üçün “qida olsun”...
Ülviyyə ŞÜKÜROVA